3-րդ աչք

3-րդ աչք

«Խնձորի հայրենիք» անունը վաստակած գյուղ տանող ճանապարհին, կարկատանի պես տեղ-տեղ ու համաչափ շարված այգիների շարքերում մի վայրի խնձորենի կար` միայնակ ու կորացած, դառը, փոքր-ինչ թթվաշ պտուղներով, մրջյունների բազմանդամ ընտանիքներ պահող, քամու անողոք հարվածներից անթիվ վերքեր ստացած, հյուծող հիվանդություններից չապաքինված ճյուղերով: Առաջին անգամ, երբ կերա խնձորենու պտղից, մտածեցի, որ այդ ծառը պիտանի կլինի միայն որպես վառելիք:

Հսկայական դաշտերից ու այգիներից, որոնք ձգվում էին դեպի հարեւան գյուղը, մինչեւ խոր աշուն գլուխներ էին երեւում` աշխատող մարդիկ: Միրգ, բանջարեղեն գողացողներ էլ էին լինում, հատկապես գիշերը, ուստի պահակներն էլ գործի էին գնում երեկոյան` զինված մահակներով ու անփամփուշտ հրացաններով: Ասում էին` ամենահամեղ խնձորը մեր գյուղում էր աճում. դա այնքան ակնհայտ էր, որ նույնիսկ հարեւան գյուղերի միջեւ համեմատվելու, թերություններն ու առավելությունները միմյանց աչք խոթելու ճակատամարտերը շրջանցում էին այդ հարցը: Շուկայում մեր խնձորն ամենաբարձր գինն ուներ, իսկ տնկիների համար անզիջում պայքար էր ընթանում՝ ընդհուպ մինչեւ գողություն: Այգեպանները վայրի խնձորենու մոտ մի փայտե քոլիկ էին պատրաստել, որը դիտակետ էին կոչում: Մի օր ես էլ դարձա խնձորի գող: Դիտակետը լքված տեսա, իսկ երբ խշխշոց լսեցի, հետո էլ` մարդու ոտնաձայններ, գողի կարգավիճակով շուրջս նայեցի, բայց քոլիկից ավելի հարմար տեղ չգտա: Մի կերպ ներս խցկվեցի ու շունչս պահած սպասեցի: Տարեց տղամարդ էր` հարցականի նշան հիշեցնող ձեռնափայտով, հնամաշ հագուստով, տաբատի նախշ հանդիսացող ավանդական կարկատանով, մի քիչ կորացած, ինչպես իր ձեռնափայտը. հարազատ կերպար… պապիս հիշեցի: Գիտեք, միայնությունը հեռվից եմ զգում, երբ հայացքն անորոշ փնտրում է, երբ շուրթերն անուն չեն տալիս, ձեռքերը ցնցվում են ոչ թե ծերությունից, այլ երկար ժամանակ կնոջ ձեռք չբռնելու ջերմության կարոտից: Միայնությունը նման է լուսնին. նրա պես սառն է, գոռոզ ու տարիքն առած կույսի պես իրեն է ցուցադրում, երբեմն էլ մթնում՝ նեղվելով չնկատվելուց ու չգնահատվելուց: Տատս ասում էր, որ ես 3-րդ աչք ունեմ, տեսնում եմ ավելին, ամենակարեւորը… 

Ահա եւ նա, ինչպես ենթադրում էի, մի արեւախանձ տատիկ` անխնամ, բայց երկար մազերով, թոռոմած խնձորի նման այտերով, հիշողությունների կծիկը գլխաշորի տակ փաթաթած: Պապիկը նստած ինչ-որ բան է անում, շուրթերն էլ ցնցվում են, հավանաբար երգում է: Նա դիտակետից երեւում է, բայց ձայնը չի լսվում: Ուշադրությունս լարեցի ու 3-րդ աչքով «տեսա»: Հին սիրային երգ է` թախծոտ ելեւէջներով՝ միայնակ մնացած սիրահարի ու կորցրած երջանկության մասին: Տատիկը հանկարծակիի եկավ. հավանաբար եկել էր ծառի տակ հանգստանալու եւ չէր սպասում նրան: Դողդոջուն ձեռքերով, տղամարդ տեսած ձեւական ամոթխածությամբ սկսեց գլխաշորը կապել, գոգնոցը թափ տվեց ու նստեց պապիկի կողքին: Զրուցում են: Դժվար էր նրանց շուրթերից բառերը ճշգրտորեն կարդալ, բայց զրույցը մոտավորապես այսպիսին էր.

- Շողիկ ջան, էս տարի լավ բերք չի լինելու, բնությունը չարացել ա, հողը չորացել, ուժը չի պատում, ասես մեր նման ծերացել ա…

- Էհ, Կարապետ, մենակ չարչարվում ենք, ինչ հիշում եմ` ամեն տարի մի փորձանք գալիս ա` մե՛կ կարկուտ, երաշտ, մե՛կ էլ` հիվանդություն ու չոռ:

- Հիշում եմ օղորմածիկ մարդուդ, Աստված հոգին լուսավորի, լավ մարդ էր, խեղճը ջահել-ջահել մեռավ: Ախր, իրեն խնայել չուներ, առավոտից իրիկուն դաշտերում աշխատում էր, էն առուն էլ ինքն ա գցել: Ինչ խնձոր էր մշակում, բա խաղողը, ամեն ճութը այ էսքան …

Շողիկը գլուխը կախ լսում է, շիկնում, ուրեմն զրույցն արդեն «ուրիշ» հունով է գնում.

- Բա, Շողիկ ջան, երկուսս էլ մենակ մնացինք: Բաղ մշակելու ոչ սիրտ մնաց, ոչ էլ առողջություն…

Փորձեցի Շողիկին երիտասարդ ժամանակ պատկերացնել` չթից շորով, ծաղկավոր գլխաշորով ու քաղաքից բերած նորաձեւ սանդալներով, լույս ճառագող, արեւանման աչքերով, թեթեւ ու եթերային, այնքան թեթեւ, ասես սահում էր դաշտերի վրայով, ալիք անում ծովանման հանդերում…

Կարապետ պապն էլ, հավանաբար թիկնեղ, հաղթանդամ, քամու պես ուժեղ ու անսանձ, փոթորկուն սիրտ ունեցող տղամարդ էր, տեսել էր աղջկան ու երանի տվել, բայց Շողիկի աչքերն ուրիշին էին փնտրել…

Զարմացա, աչքերիս չհավատացի, երբ տեսա երկու տարիքն առած մարդ նստել էին ու վայրի խնձորներ էին ուտում` իրենց կարմրաթուշ, քաղցրահամ մրգերը թողած: Միգուցե դառը համը չէին զգում, կամ խնձորն այնքան էլ տտիպ չէր, չէ, իսկապես զարմանալի էր…

Խնամքով մշակված ու իրար կողքի շարված խնձորենիներն ինձ այնքան խղճուկ թվացին…

Երբ երեխա էի, պապիս հարցնում էի, թե մեր մշակած միրգն ինչու է այդքան համեղ ու հյութեղ, այդքան կատարյալ, ինչպես տատս էր ասում` «նկարած», պատասխանում էր, թե հողից ու ջրից է: Բայց չէ՞ որ հարեւան այգու միրգն այնքան էլ լավը չէր` որդնած, տձեւ ու դառնավուն: Չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչու էր նույն հողն ու ջուրը, նույն մշակությունը ստացած պտուղն ուրիշ, անհամ: Լայն բացված աչքերով նայում էի, որ տարբերություններ գտնեմ, անգամ քամու խաղին էի վերագրում. այնտեղ քամին փոքր-ինչ այլ էր… Նույնիսկ տեսնում էի, թե ինչպես էր արեւ կաթում ամեն մի խնձորին, որը շիկնում էր, ապա` կարմրում, իսկ երբ խռովում էր անարդար վերաբերմունքից, կանաչ երեսն էր ցուցադրում: Նկատում էի, թե ինչպես էր վայրի խնձորենին ջուր էր գողանում, նախանձով նայում մյուս խնձորենիներին, թաքուն հիանում նրանց խնամված ու հպարտ տեսքով, հետո՝ ամոթահար ճյուղերը ներքեւ կախում: Ասես վախեցած ու անտեսված որբ լիներ: Երբեք ոչ մի այգեպան նրան չէր ջրել, արեւն անգամ խտրականություն էր դնում՝ մյուսներին ավելի շատ բաժին հանելով իր շողերից: Երբ տատս ու պապս մահացան, երկար տարիներ այգի չգնացի: Օրերից մի օր, խնձոր ՙգողանալու՚ անդիմադրելի ցանկությամբ եկա ու գտա հարցերիս պատասխանը. չէ՞ որ մեր այգին երկու սիրող սրտեր էին մշակել… 

Երբ ծերունիները լքեցին նստարանը, երկինքն անգամ ամպեց ու խռովեց…

Երբ հեռանում էի քոլիկից, խնձորենու հառաչը լսեցի: 3-րդ աչքս արդեն գիտեր, թե որքան միայնակ է նա եւ թե ինչու են պտուղներն այդքան անհամ…